محمد مسجدجامعی
در طول تاریخ اسلام بوده‌اند و هستند کسانی که به‌طور مستقیم و یا غیرمستقیم از امام علی ابن ابیطالب (ع) انتقاد می‌کنند و اینکه مشکلات و تفرّق مسلمانان از زمان آن حضرت آغاز شد و آن حضرت را به‌عکس دو خلیفه نخستین نقشی در کسب افتخارات و انجام آنچه خود فتوحاتش می‌نامند، نبود. این سخن کم‌وبیش همیشه وجود داشته و در هرزمانی که اندیشه‌های سلفی و اهل حدیثی گسترش و قدرت می‌یافته، هواداران بیشتری می‌یافته است.
حال‌آنکه مشکلات امام عمدتاً ناشی از طبیعت زمان و جامعه‌ای بود که حضرتش رهبری آن را به عهده گرفت و نه مشی و سیاست ایشان. هر آن‌کس دیگری هم که به‌جای او می‌بود با همین مشکلات مواجه می‌شد. مضافاً چنانکه خواهیم گفت به دلیل اعتبار و موقعیت و نیز ویژگی‌های شخصی و رفتاری حضرت، کسان و گروه‌های فراوانی بودند که سکوت کردند و اگر فرد دیگری قدرت را به دست می‌داشت، در برابرش می‌ایستادند. این بدین معنی است که رهبری دیگران در آن شرایط زمانی و اجتماعی با مسائل و موانع به‌مراتب بیشتری مواجه می‌شد. ذیلاً به نکاتی اشارت می‌شود.
۱- واقعیت این است که بسیاری از مشکلات به زمان خود پیامبر (ص) بازمی‌گردد. تا هنگامی‌که اسلام قدرتی نداشت، پیامبر با مشکل داخلی خاصی مواجه نبود. این جریان به ایام مکه راجع می‌شود. در آن روزها مشکل اصلی و بلکه تمامی مشکل، کفار و مشرکان و خصوصاً قریشیان بودند که به‌عناوین‌مختلف در برابر حضرتش می‌ایستادند و ایشان و مسلمانان دیگر را می‌آزردند.
داستان در مدینه به شکل دیگری درمی‌آید. نوع دعوت دو قبیله بزرگ اوس و خزرج که رکن بزرگ جامعه مدینه بودند، از پیامبر به‌گونه‌ای بود که از همان ابتدای ورود، حضرت قدرت را به‌گونه‌ای غیرمستقیم در اختیار گرفت. این دو از رقابت‌ها و جنگ‌های بی‌پایان فرسایشی به‌جان‌آمده بودند و در پی آن بودند که کسی را به رسمیت و به قدرت بپذیرند که به این وضعیت دشوار پایان دهد و به همین علت به مکه رفتند و از ایشان دعوت کردند.
به‌جز این دو قبیله گروه‌های دیگری هم در مدینه حضور داشتند. مضافاً آنکه افراد دیگری هم بودند که به دلایل مختلف مایل نبودند رهبری پیامبر را بپذیرند. علیرغم این‌همه شرایط به‌گونه‌ای شکل گرفت که قدرت و موقعیت پیامبر ارتقاء یافت و بسیاری از معارضان صحنه را ترک گفتند. بدون شک سیاست صبر و مدارای حضرتش را در این میان سهم بزرگی بود.
این جریان تا جنگ خندق با فراز و نشیب‌هایی ادامه یافت. ازآن‌پس پیامبر قدرتی بلامنازع یافت و مسلمانان به متشکل‌ترین و نیرومندترین واقعیت سیاسی و نظامی کل جزیره‌العرب تبدیل شدند. مدتی بعد شهر مکّه فتح گردید، بدون آنکه جنگی رخ دهد و خونی ریخته شود. این جریان موقعیت پیامبر و مسلمانان را به‌کلی دگرگون ساخت. حوادث و جنگ‌های بعدی بیشتر برای توسعه و تثبیت اسلام در جزیره‌العرب بودند نه دفاع از اقلیت کوچکی که در مدینه متمرکز بودند و ممکن بود با اقدامات نظامی یا غیرنظامی از پای درآید.
دوران دوم مدینه حتی به لحاظ معیشتی و اقتصادی هم با بخش نخست آن متفاوت و بلکه کاملاً متفاوت است. در سال‌های نخستین مسلمانان فقیر و بلکه گرسنه بودند و در بخش دوم با توجه به سطح معیشتی آن ایام، در شرایط مطلوب و بلکه مرفّهی قرار داشتند. این بدین معنی بود که مدینه نه‌تنها به مهم‌ترین مرکزیت دینی و سیاسی و نظامی که به مهم‌ترین نقطه اقتصادی تبدیل‌شده بود.
مشکلات مورداشاره داخلی عملاً از دوران مدینه آغاز می‌شود و متناسب باقدرت یافتن اسلام عمق و گسترش می‌یابد و می‌توان گفت نقطه عطف آن پیروزی در جنگ خندق است. پس‌ازاین جنگ بود که پیامبر به همراه مسلمانان عازم مکه شد تا حج به‌جا آورد که با مقاومت قریشیان مواجه شد. پس از گفتگوهای فراوان طرفین پذیرفتند که با شرایطی صلح کنند و این همان «صلح حدیبیه» معروف است. به هنگام عقد قرارداد پیامبر با مخالفت جدی برخی از اصحاب مواجه شد تا آنجا که حضرتش عصبانی شد و به فردی که بیش از دیگران هتّاکی می‌کرد، سخنی درشت فرمود. عصبانی شدن پیامبر که اصولاً صبور و بردبار و عاقبت‌اندیش بود، نسبت به اصحاب ظاهراً برای نخستین بار بود که اتفاق می‌افتاد. ازاین‌پس شاهد حوادث دیگری هستیم که برخی از اصحاب و یا گروهی از آنان را در برابر پیامبر قرار می‌دهد که نمونه‌هایش را در نیمه اول مدینه نمی‌توان سراغ گرفت. این جریان به‌مرورزمان رشدی تصاعدی یافت. جریانی که صراحت لهجه پیامبر را در موارد حساس و بحث‌انگیز مانع می‌شد.
با مقایسه‌ای تطبیقی در مورد احادیثی که در باب وصایت و خلافت و امامت نقل‌شده نکته اخیر به‌خوبی دریافت می‌شود. هر مقدار که به پایان عمر پیامبر نزدیک می‌شویم اصل موضوع و کسی که صلاحیت احراز آن را دارد، به شکل غیرمستقیم‌تری مورد اشارت قرار می‌گیرد.
البته مخالفت‌ها صرفاً به مسئله حساس و پرجاذبه جانشینی و وصایت محدود نمی‌شود. در جریان جنگ حنین و پس‌ازآنکه پیامبر غنائم را تقسیم کرد، ذی الخویصره نامی که تازه‌مسلمان شده بود برخاست و با لحنی هتّاکانه پیامبر را به نام مورد خطاب قرارداد و اینکه عدالت را رعایت نکرده‌ای؟ پیامبر سخت برافروخته شد و او را پاسخ گفت و افزود این همان فردی است که بعدها زعامت کسانی که خروج خواهند کرد، به عهده خواهد گرفت. او در جنگ نهروان در مقابل امام علی (ع) ایستاد و از بزرگان خوارج بود و کشته شد.
نکته این است که به‌هرحال اختلاف و انشقاق در دوران پیامبر هم وجود داشته است و بخش مهمی از مشکلاتی را که امام علی و همسرشان پس از رحلت پیامبر با آن مواجه شدند درواقع ادامه همان مشکلاتی بود که پیامبر را در اواخر عمر به خود مشغول داشته بود. امّا داستان اختلاف‌های داخلی در دوران دو و بلکه سه خلیفه بعدی را به فرصتی دیگر وامی‌گذاریم.
۲- حال به مسئله اصلی می‌پردازیم و اینکه امام در کدامین جامعه و در کدامین موقعیت به قدرت رسید؟ سخن در این است که این جامعه با جامعه مسلمانان دوران شیخین و حتی جامعه دوران عثمان عمیقاً تفاوت داشت. نکته‌ای که کمتر موردتوجه قرار می‌گیرد.
مدتی پس از رحلت پیامبر قدرت بر ابوبکر استقرار یافت، اگرچه مخالفت‌هایی وجود داشت. از مخالفت خزرجیان گرفته تا ابوسفیان و زبیر بن عوام و عباس عموی پیامبر و تا مخالفت امام علی و همسرشان و بنی‌هاشم و دیگرانی که در خارج از مدینه بودند. آنچه به این جریان کمک شایانی کرد جنگ‌های اهل رده بود؛ اگرچه چنان نبود که تمامی کسانی که بعدها تحت این عنوان طبقه‌بندی شدند، مرتّد شده باشند. انگیزه‌های مختلفی وجود داشت که می‌باید درجایش موردبررسی قرار گیرد، امّا قابل‌انکار نیست که گروه‌هایی وجود داشتند که اسلام را ترک گفته و خواهان ریشه‌کنی آن بودند.
موقعیت خطرناک‌تر از آن بود که به اختلافات داخلی پرداخته شود و لازم بود دشمنان خارجی در اولویت قرار گیرند و دفع شوند. معروف چنین است که تنها در جنگ یمامه هفتصد تن از حافظان قرآن کشته شدند و ازآن‌پس بود که به فکر جمع‌آوری قرآن افتادند.
بهر حال این جنگ‌ها پایان یافت و جزیره‌العرب بار دیگر مرکزیت مدینه را به رسمیت شناخت، امّا این پایان ماجرا نبود. دو قدرت بزرگ شمالی و شرقی تهدیدی جدی‌تر بودند، به‌ویژه که امپراتوری بیزانس متحدان عرب هم داشت و اینان در پی انتقام از برخوردهای مسلحانه‌ای بودند که از جنگ موته به بعد با مسلمانان داشتند.
در این اثنا ابوبکر زندگی را بدرود گفت و عمر قدرت را به دست گرفت. انتقال آرام قدرت عمدتاً به دلیل شرایط تهدیدآمیزی بود که وجود داشت، اگرچه در اینجا هم اعتراض‌هایی وجود داشت و این از جانب کسانی بود که اخلاق و رفتار تند و سخت او را نمی‌پسندیدند. معترضان طیف وسیعی بودند؛ از طلحه گرفته تا عبدالرحمن بن عوف. امّا واقعیت‌ها جایی برای مخالفت جدی باقی نگذاشته بود.
بنا به نقل تواریخ مختلف که روایت‌های موجود در برخی از کتب حدیثی هم آن را تأیید می‌کند، عمر در ابتدای خلافتش به‌شدت نگران دو همسایه نیرومندی بود که زدوخوردهای متعدد مرزی را موجب شده بودند. طبیعتاً نگرانی او منعکس‌کننده نگرانی جامعه مسلمانان آن زمان بود. تا آنکه جنگ با رومیان در منطقه یرموک درگرفت و علیرغم نابرابری لشکریان درنهایت مسلمانان پیروز شدند، اگرچه بسیاری از آنان و ازجمله برخی از بزرگان قریش کشته شدند.
این تجربه در جبهه ایران هم تکرار شد و این دو امپراتوری بزرگ عملاً فروریختند. چرایی و چگونگی سقوط این دو کمتر مورد مداقّه قرارگرفته است و عمدتاً بر عامل حماسه دینی تأکید شده که اگرچه واجد اهمیت است، امّا مطمئناً تنها علت نیست. احتمالاً عدم آمادگی این دو ارتش بزرگ و مسلح و منظم برای جنگ با نیرویی پرتحرک و نامنظم که به تعبیر خلیفه دوم از حیله‌های مختلف استفاده می‌کرد، یکی از مهم‌ترین دلایل باشد. نیروی جدید کمّاً و کیفاً متفاوت بود با تهدیدها و نبردهایی که آن دو سپاه بزرگ با آن آشنا و مأنوس بودند.
بیش از نیمی از خلافت عمر صرف تجهیز و اعزام نیرو به این دو جبهه بود و انعکاس پیروزی‌های موردی سالیان اولیه زمامداری او و نیز غنائم بی‌حسابی که به چنگ آمده بود، خود عامل تحریک داوطلبان بود. در این گیرودار خوف و رجاء، مدینه و سایر قلمروهای مسلمان‌نشین آرام و متحد بودند. در نیمه دوم غنائم و اسرا سرازیر شدند، رقیب فروشکست و مسلمانان به بزرگ‌ترین قدرت آن روز بدل شدند.
این جریان جامعه بسیط و بدوی و فقیر آن روزگار را در خود غرق ساخت. خلیفه مدتی بعد پی آمده‌ای این سیل عظیم را دریافت و کوشید تا حد ممکن آن را به کنترل درآورد. سخت‌گیری‌های معروف او نسبت به والیانش و اسراف‌کاری‌هایشان به همین علت بود. او بارها خطراتی را که کثرت اسرا جامعه آن روز را تهدید می‌کرد، گوشزد می‌کرد و حتی گفت: به خدا پناه می‌برم از نسلی که حاصل ترکیب حیله عربی و تیزهوشی عجمی است.
با توجه به‌کندی ارتباط‌های آن زمان و اینکه جزیره‌العرب فاقد راه‌های ارتباطی توسعه‌یافته‌ای چون ایران و روم آن زمان بود، باید مدتی می‌گذشت تا مدینه و مکه و به‌طورکلی جزیره‌العرب آن زمان تحت تأثیر امواج حوادث جدید قرار گیرد؛ امّا این موج متنفّذان آن ایام و به‌ویژه بزرگان قریش را تحت تأثیر قرار داده بود. این جریان خلیفه را نگران می‌ساخت و احساس می‌کرد دیگر نمی‌تواند آن را کنترل کند و لذا آرزوی مرگ می‌کرد. او یک‌بار به جمعی از قریشیان که جلساتی خصوصی تشکیل می‌دادند، که گویا برای تعیین زمامدار بعد از عمر و دستیارانش بوده است، چنین گفت: «شنیده‌ام که حساب خود را از دیگران جدا ساخته و مجالس خصوصی تشکیل می‌دهید. تا بدانجا که می‌گویند فلان کس از اصحاب و هم‌نشینان فلان کس است … خدایا آنان مرا دلتنگ ساختند و من هم آنان را دلتنگ کردم. آنها از من خسته شده‌اند و من هم از آنان خسته شده‌ام و نمی‌دانم کدام‌یک از ما زودتر رخ در نقاب خاک خواهیم کشید. امّا می‌دانم که فردی از آنان زمام امور را به دست خواهد گرفت. خدایا مرا به‌سوی خویش بخوان.»
مدتی بعد خلیفه زندگی را بدرود گفت، قبل از آنکه قریشیان علناً در برابرش بایستند. با توجه به واقعیت‌های آن دوران بدون شک اگر زندگانی او طولانی‌تر می‌شد، اینان در برابرش قرار می‌گرفتند. شرایط در ایامی که او قدرت را به دست گرفت با هنگامی‌که آن را ترک گفت به‌کلی تغییریافته بود.
۳- در چنین اوضاع و احوالی عثمان به زعامت رسید. به‌احتمال فراوان برای به قدرت رسیدن وی تمهیداتی فراهم آمده بود. او خود از بنی‌امیه بود و خصوصاً در نیمه دوم خلافتش که اخلاقش نیز دگرگون‌شده بود، کوشید تا فرمانداران را از بنی‌امیه انتخاب کند و حتی کسانی را که از جانب پیامبر طردشده بودند و به فساد و لاابالی‌گری شهرت داشتند به خود نزدیک کرد و مقام داد و اموال و زمینهای فراوانی بخشید.
در بین قریشیان بنی‌امیه ثروتمندترین، منسجم‌ترین و درعین‌حال عیاش‌ترین و دنیاطلب‌ترین شاخه بودند و معروف چنین است که ازجمله زبان‌آورترین‌ها نیز بوده‌اند و خطبای بزرگی از میان آنها برخاست. فرمانداران مناطق بحران‌زده هم‌چنین بودند. بخشی از قدرت آنان ناشی از القای خطابه‌هایشان بود.
چنانکه گفتیم غنائم و اسیران از نیمه دوم خلافت عمر سرازیر شدند، امّا عملاً در زمان عثمان بود که این ثروت عظیم مادی و انسانی جامعه عربی را در خود غرق ساخت. البته بیشترین برخورداری به بنی‌امیه بازمی‌گشت. آنان عموم ولایات را در قبضه قدرت داشتند و ثروت‌های افسانه‌ای اندوختند و به‌گونه‌ای لگام‌گسیخته و به‌دوراز رعایت حداقل ضوابط شرعی، زندگی می‌کردند. حاکم اموی کوفه در مستی کامل نماز صبح را چهار رکعت گزارد و پس از اعتراض نمازگزاران گفت اگر بخواهید بیشتر خواهم خواند. و همو بود که گفت عراق از آن قریش و بنی‌امیه است.
در اینجا مشکل می‌توان حتی فهرستی از ویژگی‌های ایام عثمان و مخصوصاً دوره دوم او را به دست داد. چه در آنجا که به قریشیان و بنی‌امیه و سایر نخبگان راجع می‌شود و چه در آنجا که به توده مردم و اینکه چه اخلاق و رفتار و اعتقادات و نیز اعتراضاتی داشتند. بسیاری از آنان به دلیل پیروزی‌ها و عواملی دیگر معتقد شده بودند که اعراب برتر از غیر اعراب هستند و می‌باید از بیت‌المال سهم بیشتری داشته باشند. یک‌بار زنی عرب در دوران خلافت امام علی بر ایشان اعتراض کرد که چرا سهم او و فلان زن غیر عرب را مساوی قرار داده‌ای؟ که امام جوابش را فرمود.
آنچه مهم است اینکه جامعه خود را «گم» کرده بود و این مشکل در بین نخبگان و قریشیان به‌مراتب بیشتر بود. کمتر حدّ خود را می‌شناختند و توقعاتی فراتر از ظرفیت خود بلکه ظرفیت جامعه خویش داشتند. و این بحرانی‌ترین حالت در یک مجموعه اجتماعی است. اعم از آنکه بزرگ باشد و یا کوچک، فقیر باشد و یا غنی. وقتی افراد به‌ناحق به‌حق خود قانع نیستند و این جریان به مشکلی عمومی تبدیل شود، جامعه حتی در بهترین حالت هم قادر به پاسخگویی به توقعات نیست. اگر این قانع نبودن فردی و موردی باشد، مسئله چندانی ایجاد نمی‌کند و سرد و گرم روزگار چنین فردی را درنهایت درجایش می‌نشاند، امّا اگر همگان چنین شوند دیگر جامعه قادر نیست زیاده خواهان را تأدیب کند و بر جای نشاند، چراکه دچار این آفت است. در این حالت بحران عمیق و سراسری می‌شود.
در اواخر دوران عثمان اوضاع چنین شده بود. خلیفه از کنار شکایات بر حق می‌گذشت و شاکیان را مورد بی‌اعتنایی قرار می‌داد و احیاناً تنبیه می‌کرد و متفاوت با آنچه به هنگام پذیرش خلافت تعهد کرده بود، عمل می‌نمود. هنگامی‌که مصریان برای شکایت از والی‌شان برای چندمین بار به مدینه می‌آیند و خواستار خلع او می‌شوند، او ضمن نامه‌ای او را خلع و محمد بن ابی بکر را به‌جای او تعیین می‌کند. آنان خوشحال مدینه را ترک می‌گویند، در بین راه سواره‌ای می‌بینند که با ترس و سرعت به‌سوی مصر می‌تازد. مشکوک می‌شوند و او را می‌گیرند و می‌یابند که او حامل نامه خلیفه است مبنی بر اینکه بر جای خود استوار باشد و شاکیان و محمد بن ابی بکر را به قتل برساند. آنان به مدینه بازمی‌گردند و خانه عثمان را در محاصره می‌گیرند.
در این گیرودار عثمان کشته می‌شود. این حادثه با توجه به سوابق و مقدماتش اوضاع را پیچیده‌تر کرد. او ترور نشد بلکه توسط گروهی از معترضان کشته شد. اعتراض‌هایی که عمدتاً به انگیزه دینی به دلیل بی‌مبالاتی فرمانداران خلیفه بود. هنگامی‌که جامعه بحران‌زده است، سوءاستفاده کنندگان از هر حادثه‌ای به سود خود بهره می‌جویند. بسیاری از تحریک‌کنندگان و معترضان به ناگهان به خونخواهان او تبدیل شدند و آن را وسیله‌ای برای مخالفت با هر آن‌کس که نمی‌خواستند، درآورند.
در این اوضاع‌واحوال توده مردم به‌سوی علی ابن ابیطالب (ع) هجوم بردند تا با او بیعت کنند. امام استنکاف می‌کرد و می‌فرمود مشاور شما باشم بهتر از آن است که امیرتان. چراکه می‌دانست کسانی هستند که به امارت او تن در نمی‌دهند و کارشکنی خواهند کرد. این نخستین بار بود که مردم برای انتخاب خلیفه به صحنه می‌آمدند.
۴- پذیرش امام تا حدّی اوضاع را آرام کرد. امّا امام کسی را به بیعت اجبار نکرد و این نیز برای اولین بار بود و درگذشته چنین نبود. تحت تأثیر این شرایط کسانی چون طلحه و زبیر هم بیعت کردند، اگرچه بعدها گفتند از ترس مردم چنین کرده‌اند. حال‌آنکه کسان دیگری هم بودند که بیعت نکردند و نه امام آنان را اجبار کرد و نه مردم. این دو و کسان دیگری چون آنها به‌واقع بهانه‌جوئی می‌کردند.
بر اساس این «خود گم‌کردگی» جنگ جمل را به راه انداختند و همسر پیامبر را عمدتاً با تحریک عبدالله بن زبیر در کنار خود قراردادند و مروان حکم که ثروت کلانی اندوخته و به دامادی عثمان درآمده بود نیز بدان‌ها ملحق شد. قبل از آغاز جنگ جنایت‌ها کردند و برخی از شیعیان امام را در بصره کشتند و پس از صف‌بندی دو لشگر، امام بازهم مایل به جنگ نبود و اصحابش را از مبادرت بدان بازمی‌داشت و سخن و نصیحت آغاز کرد.
تحت تأثیر این نصایح زبیر جبهه را ترک گفت و آنان با کشتن تنی چند از لشگر امام جنگ را آغاز کردند. در اواخر جنگ که شکست اصحاب جمل قطعی شد مروان تیری به‌سوی متحدش طلحه پرتاب کرد و گفت انتقام خون عثمان را گرفتم. چراکه او از مشوقین اصلی قتل عثمان بود.
جنگ صفین هم به همین ترتیب شکل گرفت. معاویه مدعی خون‌خواهی از عثمان بود، امّا مسئله اصلی تثبیت خویش توسط لشگر مجهز و منظم شام بود که او را سمبل اسلام می‌دید و می‌دانست. این تنها سپاه کارآزموده و منظمی بود که در آن دوران وجود داشت و مرکب بود از عمدتاً اعراب منطقه شام که با ساختار و آموزش ارتش رومیان شکل و قوام گرفته بود.
در لشکر امام علی حداقل هفتاد تن از اصحاب جنگ بدر را شمارش کرده‌اند و باز در اینجا هم امام مایل به جنگ نبود. این آنها بودند که جنگ را آغاز کردند و حضرت مجبور به دفاع شد. این غیرت و رشادت اصحاب خاص امام بود که علیرغم تفاوت کمی و کیفی دو سپاه، لشگر امام را تا مرز پیروزی به‌پیش برد.
در این اثنا فریب بزرگ کارگر افتاد و اینکه طرفین به حکمیت تن دردهند. این ماجرا تنها می‌توانست سپاه امام را دچار آشوب کند. لشگر شام به دلایل فراوانی منسجم‌تر از آن بود که با چنین تمهیداتی دچار انشقاق و اضطراب شود. اما قابل‌انکار نیست که بافت انسانی سپاه امام به‌گونه‌ای بود که بیماری‌های فراوانی را در کمون داشت و اگر احیاناً در صفین ظاهر نمی‌شد، درجایی دیگر سرباز می‌کرد.
در اینجا بازهم امام جهت ختم غائله حکمیت را پذیرفت. امّا شورشیان سپاه نماینده خود را می‌خواستند و نه افراد مورد توصیه امام را و حضرت که اوضاع را مغلوبه می‌دید مجبور به سکوت شد. به‌احتمال فراوان کسانی بوده‌اند که این شورشیان را تحریک و سپس هدایت می‌کرده‌اند. به گمان قوی اشعث بن قیس و دوستان و هوادرانش ازجمله این افراد هستند که به دلیل شیطنت ذاتی و نیز ارتباط پنهانی با معاویه چنین می‌کرده‌اند.
ازآن‌پس با داستان نهروان مواجه هستیم. گروهی بدوی، متعصب، خشن و بهانه‌گیر که خود نمی‌دانستند چه می‌خواهند و این ویژگی طبقات به لحاظ فرهنگی و تمدنی عقب‌مانده است. در جریان تحولات اجتماعی در جوامع عقب‌مانده کسان فراوانی هستند که نمی‌دانند چه می‌خواهند و حتی چه نمی‌خواهند. اینان به‌واقع خطرناک هستند و به‌راحتی بازی می‌خورند و می‌توانند هر حرکت مثبتی را نابود کرده و به ضد آن تبدیل کنند.
آنان به کوفه بازنگشتند و آشوب و تمرد آغازیدند. تنی چند از شیعیان حضرت را کشتند و هوادارانشان در کوفه علناً به امام ناسزا می‌گفتند و کلامش را به هنگام القای خطبه قطع می‌کردند. آنان تجسّم گروهی عمیقاً بدوی و هتاک بودند. چنانکه گفتیم رهبرشان ذی الخویصره نیز با بدترین زبان و رفتار در برابر پیامبر ایستاد.
امام با صبر و بردباری با آنان سخن گفت و نصیحت کرد. گروهی تحت تأثیر قرار گرفتند و جدا شدند و اکثریت بر آشوبگری پای فشردند و در برابر امام لشگر آراستند. امام به اصحاب فرمود شما جنگ را آغاز نکنید و عملاً آنها آغاز کردند که جز اندکی بقیه کشته شدند.
۵- چنین است خلاصه‌ای از مسائلی که امام با آنها مواجه بود. هیچ‌یک از آنها نه ارتباطی با امام و روش و سیاست ایشان داشت و نه بیش از آن ممکن بود که در قبال مخالفان ملایمت شود. مشکلاتی بود که ریشه درگذشته داشت و به امام تحمیل شد و حضرتش را نقشی در ایجاد و پرورش آن نبود.
چنانکه گفتیم نکته این است که هر فرد دیگری که به این سمت برداشته می‌شد با چنین مشکلاتی برخورد می‌کرد. مخالفان امام صرفاً به دلیل همین مخالفت مشترک بود که به روی یکدیگر شمشیر نکشیدند. پس‌ازآنکه اصحاب جمل در بصره گرد آمدند نوبت نماز رسید و اینکه چه کسی، طلحه و یا زبیر جماعت را امامت کند. این موضوع به برخورد این دو انجامید و بر روی اسب‌های یکدیگر تازیانه زدند. این موقع‌شناسی عایشه بود که به غائله پایان داد و گفت یک نوبت امامت از آن محمد بن طلحه باشد و یک نوبت از آن عبدالله بن زبیر.
اینان که یکدیگر را تحمل نمی‌کردند به‌طریق‌اولی معاویه را نمی‌پذیرفتند. معاویه به لحاظ سوابق شخصی و خانوادگی و قبیله‌ای‌اش نمی‌توانست در موقعیتی فراتر از طلحه و زبیر قرار گیرد و به‌احتمال فراوان کسانی چون سعد بن وقاص که از بیعت با امام سرباز زد، در برابر معاویه می‌ایستاد. این سخن در مورد انصار و خاصه خزرجیان هم صحیح است. اینان در رکاب امام بودند و اگر امام نبود به‌احتمال قریب‌به‌یقین در برابر هرکسی که قدرت را به دست می‌گرفت، می‌ایستادند. آنها احساس می‌کردند که مهاجران و قریشیان حق آنان را پاس نداشته و بدون توجه به سوابق و خدماتشان در سالیان سخت اولیه، قدرت را به قبضه خود درآورده‌اند.
از همه گذشته در آنجا که به توده مردم بازمی‌گشت، کسی نسبت به رعایت ضوابط شرعی و عدالت مداری امام اعتراضی نداشت، حتی خوارج نیز پیوسته به مسئله حکمیت و اینکه حضرت می‌باید از بابت پذیرش آن توبه کند، پای می‌فشردند و نه نسبت به روش حکومت‌داری ایشان. در بین شخصیت‌های برجسته آن روزها که امکان تصاحب قدرت را داشتند این تنها امام بود که از چنین مزیّتی برخوردار بود. مسعودی و نیز برخی از مورخین دیگر، فهرستی از اموال منقول و غیرمنقول برخی از این افراد را ارائه می‌دهد که به‌راستی تعجب‌آور و گیج‌کننده است و اینکه عثمان و طلحه و زبیر و عبدالرحمن عوف و سعد بن وقاص و زید بن ثابت چه ثروت عظیمی را گردآورده بودند و همه مدعیان خلافت این‌چنین آلوده‌شده بودند. کسی سلامت دینی و رفتاری و درنتیجه شایستگی آنان را باور نمی‌کرد. مطمئناً اگر چنین افرادی به قدرت می‌رسیدند با اعتراض وسیع مردمی مواجه می‌شدند.
۶- قابل‌انکار نیست که فارغ از نکات یادشده روش حکومت‌رانی امام را بسیاری خوش نمی‌آمد. رعایت بی‌چون‌وچرای عدالت خود مسئله آفرین است. عموماً عدالت را دوست دارند و ارج می‌نهند، امّا نه برای آنکه نسبت به خود آنان اجرا شود. چنانکه ظالم را دشمن می‌دارند و از او متنفّر هستند؛ اما با اصل ظلم چندان مخالف نیستند، خصوصاً در آنجا که این ظلم به‌گونه‌ای منافع آنان را تأمین کند. بیش از آنکه دشمن اصل ظلم باشند، دشمن ظالم هستند.
مضافاً که پس از فتوحات سریع اولیه نوعی تبعیض نژادی که منشأ تبعیض‌های مختلف اجتماعی و اقتصادی بود، سر برآورد. اصل، برتری عرب بود حتی اگر مسلمان نباشد. این جریان از نیمه دوم دوران خلیفه دوم آغاز شد و روش او در تقسیم بیت‌المال در بین مسلمانان و حتی قبل از آغاز فتوحات به‌گونه‌ای بود که این سیاست تبعیض‌آمیز را تقویت می‌کرد. او ملاک‌های خاص خود را در تقسیم بیت‌المال داشت و همگان به یکسان از آن برخوردار نبودند. به‌عبارت‌دیگر، اصلِ تبعیض پذیرفته‌شده بود و هنگامی‌که اعراب دو قلمرو ایران و روم را درنوردیدند این به سیاست حاکم تبدیل شد، مبنی بربرتری عرب بر هر آن‌کس که غیر عرب است. سیاستی که توسط فرمانداران عثمان که عموماً از بنی‌امیه بودند گسترش و تعمیق یافت و حتی نهادینه شد و بعدها این روش در دوران امویان حاکمیت کامل یافت و این خود یکی از مهم‌ترین عوامل سقوط آنان بود.
بهر حال امام در دوران خلافتش با چنین مشکلاتی مواجه بود. اجرای عدالت به جامعه به لحاظ فکری و اجتماعی توسعه‌یافته‌ای نیاز دارد تا بتواند آن را بپذیرد و حداقل محتاج به جامعه‌ای است که در برابر سیاست‌های عدالت خواهانه اعتراض نکند و در قلمرو حکومت امام، و حتی در کوفه، داستان چنین نبود.
کوفه فاقد قوام شهری بود. اصولاً پادگانی بود برای جمع‌آوری نیرو و اعزام به جبهه نبرد با ایران. پس از سقوط ساسانیان به دلیل آب فراوان و زمینهای حاصلخیز مورد هجوم قبائل مختلف قرار گرفت. اینان از نواحی خشک و لم‌یزرع شبه جزیره‌العرب و نیز از یمن آمدند و در آن مأوا گرفتند. شهر به دلیل موقعیت مناسب آب و هوایی و نیز موقعیت جغرافیایی که مهم‌ترین حلقه اتصال بین شبه جزیره و ایران بود، به‌سرعت رشد کرد و مدتی بعد ایرانیان فراوانی که بدان‌ها موالی می‌گفتند، در آن سکنی گزیدند. شهری بزرگ اما فاقد فرهنگ و هویت شهری.
امام به دلیل شورش اصحاب جمل در بصره و دلایلی دیگر مجبور شد مدینه را ترک گوید و کوفه را به پایتختی برگزیند. اما این شهر، و نیز بصره، از مشکلات فراوانی که ناشی از عدم تجانس جمعیتی و فرهنگی آن بود، رنج می‌برد. در این شهر هم وفادارترین یاران امام بودند و هم بی‌فرهنگ‌ترین قبائل هجرت کرده از نجد، و متأسفانه اینان اکثریت را تشکیل می‌دادند. بدنه اصلی سپاه جمل از چنین افرادی بود، بدون آنکه داعیان به جنگ را بشناسند و از اهدافشان مطلع باشند و بعدها غوغای نهروان را به راه انداختند. و هم اینان بودند که به‌عناوین‌مختلف و در حضور خود امام به ایشان توهین می‌کردند و ناسزا می‌گفتند و هم اینان بودند که توقف جنگ صفین را در آخرین لحظاتی که غائله در مراحل پایانی می‌بود، خواستار شدند و در جریان حکمیت ابوموسی اشعری را پیشنهاد کردند.
واقعیت این است که این شهر نمی‌توانست امام را بپذیرد. مسئله صرف مخالفت نبود، اصولاً بخش بزرگی از مردم فاقد حداقل تربیت اخلاقی و فرهنگی بودند. بدون شک خطبه شقشقیه صرف‌نظر از محتوایش، یکی از زیباترین و بلندترین خطبه‌هایی است که اصولاً به زبان عربی القاء شده است. امام درحالی‌که مشغول سخن گفتن بود به ناگهان فردی به ایشان نامه‌ای می‌دهد و خطبه قطع می‌شود. این شخص به دلیل سطح نازل تربیتی و فرهنگی درک نمی‌کرد که نباید خطابه خطیب را قطع کند، تا چه رسد که خطیب، خلیفه باشد. ابن عباس که بزرگی سخن‌دان و سخن‌شناس بود می‌گوید در زندگی هیچ‌گاه تا بدین حدّ متأسف نشده بودم که از قطع کلام امام متأسف شدم.
چنانکه گفتیم مسئله صرف مخالفت نبود، اکثریت را کسانی تشکیل می‌دادند که تفاوت گوهر و خزف را نمی‌شناختند و سخنان بلند حضرتش را درک نمی‌کردند. طبیعتاً ایده‌آل چنین افرادی کسانی چون ابوموسی اشعری و اشعث بن قیس خواهند بود. چنین افرادی به حاکمانی چون زیاد و ابن زیاد و حجاج نیاز داشتند و نه علی بن ابیطالب. همین مسائل بود که موجب خستگی، دل‌آزردگی و فرسایش امام می‌شد و آرزو می‌کرد که‌ای کاش ده تن از آنان با یک‌تن از یاران معاویه تعویض شود.
پایتخت معاویه، دمشق، قدیم‌ترین شهر جهان است. مضافاً که این شهر پیوسته یکی از مراکز مهم فرهنگی و تمدنی و حتی دینی – این منطقه به لحاظ تنوع کلیسایی یکی از غنی‌ترین و احتمالاً غنی‌ترین سرزمین مسیحی است. شاخه‌های مختلف مسیحیت خاورمیانه‌ای را که عمری به طول تاریخ مسیحیت دارند، در آن می‌توان سراغ گرفت – بوده است. چه قبل از رومی‌ها و چه در زمان رومیان و یا بیزانس‌ها. – این شهر به مدت دو قرن در قلمرو هخامنشیان قرار داشت و پس از حمله اسکندر، از ایران جدا گردید. برای دومین بار در اوایل قرن هفتم میلادی به مدتی کوتاه، پانزده سال، به تصرّف ساسانیان درآمد. – معروف چنین است امپراطور روم شرقی پس از شکست یرموک از اینکه دمشق و شام را ازدست‌داده، بسی تأسف خورد و با آن وداع کرد.
چنین شهر و منطقه‌ای در هیچ زمینهای قابل‌مقایسه با کوفه نبود. مضافاً که از هنگام تسخیر آن توسط یزید بن ابوسفیان، حکومت آن در اختیار یزید و سپس معاویه قرار گرفت. اسلام توسط این دو به شام برده شد و آنان آن اسلامی را ترویج می‌کردند که خود می‌خواستند و مسلمانان دیگری چون ابوذر را که اسلام را به‌گونه‌ای دیگر معرفی می‌کردند، اخراج کردند. به‌عبارت‌دیگر منطقه تحت سیطره کامل سیاسی و دینی و فرهنگی آنان بود.
خلیفه دوم که نظارتی دقیق بر فرماندارانش و به‌ویژه پس از سرازیر شدن غنائم داشت، در مورد معاویه اغماض می‌کرد. به دستور او خانه سعد بن وقاص را در کوفه که به خانه‌های اشراف مدائن شباهتی داشت، آتش زدند. امّا هیچ گزارشی در مورد سخت‌گیری نسبت به معاویه وجود ندارد. جالب اینجا است که او معاویه را «کسرای عرب» می‌نامید و این بیانگر سیاست اتخاذشده او نسبت به وی بود.
همین انسجام داخلی، اعم از جمعیتی و دینی و فرهنگی، شام و دمشق بود که زمینه قدرت یافتن معاویه و سپس امویان را فراهم آورد. سیاست و حکومت آنان عموماً در تعارض با اعتقادات و خواسته‌های مسلمانان مناطق دیگر بود. پشتوانه اصلی آنان سپاه منسجم، آزموده و منظمی بود که به نفع امویان شمشیر می‌کشید و هر مخالفتی را در خون می‌نشانید. تا هنگامی‌که این سپاه قدرت داشت، آنان زمام امور را به دست داشتند و هنگامی‌که در برابر ابومسلم خراسانی فروپاشید، آنها صحنه را ترک گفتند.
۷- نکات یادشده توضیح بیشتری می‌طلبد. امام در مصاف با اصحاب جمل و نهروان به پیروزی کامل دست‌یافت. در جریان جنگ نهروان و پس از صحبت‌ها و نصیحت‌های فراوان و قبل از آنکه نبرد آغاز شود حضرت فرمود از ما کمتر از ده نفر کشته می‌شوند و از آنان کمتر از این عدد باقی خواهند ماند و این یعنی پیروزی تمام‌عیار. این عمدتاً بدان علت بود که اصولاً ساختارهای شخصیتی، قبیله‌ای و اجتماعی‌شان کم‌مایه و کم‌توان بود. توده بی‌شکلی بودند که به دنبال هر غوغا گری می‌دویدند، بدون آنکه بدانند چرا چنین می‌کنند و با اولین هجمه به عقب می‌نشستند و فرومی‌پاشیدند. آنها عمدتاً ساکنان کوفه و بصره بودند و اکثر قریب به اتفاقشان از مناطق درونی شبه‌جزیره و یمن بدان مهاجرت کرده بودند.
نویسندگان و محققان مختلفی، از عرب و مسلمان گرفته تا جهانگردان اروپایی و پژوهش‌گران غربی، ویژگی‌های اخلاقی و شخصیتی مردم و قبایل موجود در عربستان و مناطق مجاور آن را تحلیل کرده و بازشمرده‌اند. یکی از بهترین‌ها، حافظ وهبه، مشاور شخصی عبدالعزیز، مؤسس کشور عربستان سعودی است. او مصری و تحصیل‌کرده ازهر است و قبل از تأسیس کشور سعودی به عبدالعزیز پیوست و پیوسته با وی بود و سپس به‌عنوان اولین سفیر عربستان در انگلستان، اعزام گردید.
کتاب او «تاریخ جزیره‌العرب فی قرن العشرین» به‌واقع منبع معتبری است برای شناخت این منطقه و نیز تاریخ وهابیت و تحولات آن در زمان عبدالعزیز، خصوصاً که او اصولاً رویکردی مثبت و هوادارانه دارد و نه رویکردی انتقادی. توضیحات وی درباره خصوصیات زندگی قبیله‌ای واجد نکات مهم کلیدی فراوانی است. و مهم‌تر آنکه به دلیل انزوای این مناطق و دست ناخورده ماندنش تا زمان مؤلف، آنچه را که توضیح می‌دهد، روایتی است از چنین خصوصیاتی در طول تاریخ این قبایل.
او می‌گوید هنگامی‌که قبیله‌ای، با قبیله دیگر علیه قبیله سوم متحد می‌شود، در جریان جنگ بین آنها اگر قبیله متحد شونده احساس کند که قبیله سوم در آستانه پیروزی است، خود به غارت قبیله‌ای که با او متحد شده می‌پردازد و چنین استدلال می‌کند که چرا قبیله سوم اموال را به غارت برد؟ ما خود چنین می‌کنیم و می‌افزاید که چنین روشی موجب نهایت تعجب انگلیس‌ها در ابتدای ورودشان به عراق شد.
و این‌یک نمونه است. در پرتو شناخت ویژگی‌های روان‌شناسانه قبائل موجود در قلمرو عراق در دوران امام علی (ع) و نیز ساختار شخصیت فردی و جمعی آنان، می‌توان تصویر دقیق‌تری از مشکلاتی که حضرتش با آن مواجه بود، به دست داد و با توجه به این نکات خطبه‌های دردمندانه و آکنده از شکایت و گله ایشان در اواخر عمر شریفشان، بهتر مفهوم خواهد شد.
به‌هرحال در شام مسئله چنین نبود. آنان وارثان تمدن‌های مختلفی بودند و قرن‌ها تحت سیطره رومیان و رومیان شرقی زندگی کرده بودند و ساختارهای زندگی جمعی و فرهنگ شهری در آنان شکل‌گرفته بود و عموماً آئین مسحیت را پذیرفته بودند و می‌توان گفت در آن زمان توسعه‌یافته‌ترین کسانی بودند که به زبان عربی و یا زبان‌های دیگری که هم‌خانواده این زبان بود، صحبت می‌کردند.
این منطقه به‌طور نهایی پس از جنگ یرموک در قلمرو اسلامی قرار گرفت و برادر معاویه حاکم آن گردید. پس از مدت کوتاهی او درگذشت و معاویه حاکم شد و چنانکه از قرائن برمی‌آید او از ابتدا در پی حاکمیت مادام‌العمر بود و متناسب با این هدف سیاست‌گذاری می‌کرد. کوشید به شامیان نزدیک شود، به‌ویژه که آنان به دلایل دینی و نیز غیردینی، خاطرات ناخوشایندی از رومیان داشتند. چراکه مسیحیت موجود در این منطقه با مسیحیت رسمی رومی تفاوت‌هایی داشت و هنوز هم متفاوت است و لذا حاکمیت مسلمانان را بر حاکمیت رومیان ترجیح می‌دادند.
شامیان از سیاست معاویه استقبال کردند. همسر، مادر یزید، و برخی از مشاوران اصلی او مسیحی بودند و این اقدامات شامیان را خوش می‌آمد. مضافاً که او کوشید این منطقه را به لحاظ دینی و فرهنگی از سایر مناطق اسلامی جدا و بلکه متفاوت نگاه دارد. لذا او عملاً به تنها منبع دینی تبدیل شد.
آنچه به این جریان کمک می‌کرد اتّحاد بنی‌امیه و پذیرش رهبری معاویه بود. آنان به‌عناوین‌مختلف به او کمک می‌کردند و پس از به خلافت رسیدن امام علی بن ابیطالب، عموم کسانی که حضرتش را نمی‌پسندیدند و یا به دلایلی می‌ترسیدند، همچون عبیدالله بن عمر، به نزد او شتافتند. اما این‌همه به‌تنهایی نمی‌توانست کارساز باشد، مهم شامیانی بودند که به معاویه ارادت می‌ورزیدند، ضمن آنکه عملاً توسعه‌یافته‌ترین و منسجم‌ترین منطقه مسلمان‌نشین بودند.
این ویژگی‌ها در آنجا که به سطح فرهنگی و تمدنی و انسجام اجتماعی ناشی از توسعه‌یافتگی راجع می‌شد، در ایران آن روزگار هم وجود داشت. امّا اولاً ایران قلمرویی به‌مراتب وسیع‌تر بود و ثانیاً شرایطی که در منطقه شام وجود داشت و به عنوانی ایجاد شد، در ایران تحقق نیافت، اگرچه عوامل مختلف دیگری هم دخالت داشت.
۸- به‌هرحال مشکل امام در آنجا که به معاویه بازمی‌گشت به‌کلی متفاوت بود با مشکل حضرتش با اصحاب جمل و نهروان و هر آن‌کس دیگری هم که در جای امام بود، با مشکل معاویه روبرو می‌شد. چراکه او در رأس منسجم‌ترین بخش قلمرو وسیع اسلامی بود و هیچ منطقه دیگری چنین ویژگی‌ای نداشت. این خصوصیت در کنار زیاده‌خواهی شخصی معاویه و همراهی امویان و بلکه قریشیان، او را در موقعیت فراتری نسبت به رقبای واقعی و یا احتمالی‌اش قرارداد. چنانکه دیدیم این ظرفیت توانست به‌رغم تمامی نارضایتی‌ها و قیام‌ها، حدود یک قرن امویان را در مسند قدرت نگاه دارد، درحالی‌که بسیاری از آنان رفتاری بدویانه و به‌دوراز دین و اخلاق و عدالت، و حتی ظواهر شرعی، داشتند.
آنچه معاویه را کمک می‌کرد، بیش از آنکه تیزهوشی شخصی و سیاست معروف مدارای همراه با خشونت وی باشد، همین نیروی منسجم و درعین‌حال توسعه‌یافته شام بود. ویژگی‌های شخصی او موجب شد تا در رأس بنی‌امیه و بلکه قریشیان قرار گیرد و آنان را در پشت خود قرار دهد. امّا این به‌تنهایی کافی نبود، محتاج به سپاهی فرمان‌بردار و آموزش‌دیده بود و اگر این عامل نبود، عامل نخست نقش تعیین‌کننده‌ای نداشت و نمی‌توانست داشته باشد.
چنانکه گفتیم امام فاقد چنین امکاناتی بود. تکیه‌گاه اصلی حضرتش یاران پاک‌باخته‌ای بودند که مراتب بلند روحی و معنوی و علمی ایشان را می‌شناختند و به او عشق می‌ورزیدند و از سفارش‌های مؤکد پیامبر مطلع بودند و امام را چنان یافته بودند که پیامبر توصیف کرده بود. اینان بودند که مردم را به دفاع از امام تشویق و ترغیب می‌کردند. پس از سه جنگ تحمیل‌شده، بسیاری از آنان به شهادت رسیدند و حضرتش احساس تنهایی می‌کرد. ترک‌تازی‌های لشگر شام را به قلمرو خویش می‌دید و اینکه چگونه مردم مظلومانه مورد هجوم و تعدی قرار می‌گیرند، امّا نمی‌توانست لشگر را برای دفع تجاوز برانگیزاند. بسیاری از اصحاب وفادار هم رخ در نقاب خاک کشیده بودند و خطبه‌های حضرت به‌تنهایی کارساز نبود. مضافاً که نوعی بی‌تفاوتی و کاهش غیرت و حماسه دینی نیز بر آنها حاکم شده بود.
این از ویژگی‌های روان‌شناسانه قبائل عرب است که در برابر ضعیف کرّ و فرّ می‌کنند، امّا در برابر قدرت عقب می‌نشینند و پای در دامن می‌کشند. آن‌گونه که از شواهد برمی‌آید کوفیان احساس می‌کردند شامیان نیرومندتر از آنند که می‌انگاشتند. به‌ویژه که امام به دلیل مسلمان بودن اصحاب جمل و نهروان، غنیمت گرفتن را ممنوع ساخته بود، حال‌آنکه معاویه آن را اجازه می‌داد و بلکه تشویق می‌کرد. این خود انگیزه‌ها را برای رفتن به جنگ تضعیف می‌کرد. در آن ایام جنگ تداعی‌کننده غنیمت بود و لذا بسیاری از منع امام پس از جنگ تعجب کردند. تنها هنگامی مسئله برایشان مفهوم شد که حضرت فرمود چه کسی حاضر است عایشه را به‌عنوان اسیر به غنیمت گیرد.
در اینجا می‌باید از کسانی که به دلایل مختلف مردم را علیه امام برمی‌انگیختند و یا می‌کوشیدند موقعیت ایشان را تنزّل دهند، یادکرد. به‌احتمال فراوان معاویه باکسانی چون اشعث بن قیس مرتبط بوده است. اگرچه اشعث که خود دستی در قتل امام داشت، چند روزی پس از امام درگذشت، امّا پسرش محمد و خاندان او در نزد معاویه و جانشینان او جایگاهی داشتند و بدون شک اینان برای بدبینی و دلسرد کردن مردم اقدام می‌کرده‌اند.
کسانی هم بودند که شخصاً با امام مخالف بودند. اینان با حضرت بیعت نکردند و امام آنان را به‌عکس خلفای قبل تحت‌فشار قرار نداد. برخی همچون ابوموسی گرایشی به خوارج داشتند و بعضی چون سعد وقاص در پی نفی فضائل و مقامات امام بودند. مطمئناً آنها را در تشویش ذهنی و اعتقادی مردم سهمی بوده است. اگرچه امام هیچ‌گاه بر آنان سخت نگرفت، امّا آنان به حاکم جباری نیاز داشتند که زبان از کامشان بیرون کشد، تا به شهروندانی رام و آرام تبدیل شوند. چنانکه مدتی بعد چنین شد. ابن زیاد و حجاج و بلکه عموم حاکمان اموی این‌گونه با آنان رفتار کردند.
آری عدالت، سماحت و بزرگواری امام بسیار فراتر از ظرفیت جامعه بدوی آن روز بود. اگر هدف صرف حکومت بود می‌بایست بر آنان سخت گرفت چنانکه بعدها چنین کردند، امّا هدف به‌مراتب فراتر و والاتر بود. این بود که اصول دینی و اخلاقی رعایت شود. حقی ضایع نشود و حقوق ضایع‌شده احیا گردد و عدالت تحقق یابد. و قطعه‌ای از تاریخ به‌مثابه مدلی اسلامی برای آیندگان به یادگار ماند.
امام در روزهای پایانی دلتنگ و فرسوده شده بود. یاران مخلصش را ازدست‌داده بود و احساس تنهایی می‌کرد. فضای عمومی به‌گونه‌ای بود که حتّی یار وفاداری چون حجر بن عدی و دوستانش را به طرح سؤالاتی واداشت که امام را سخت ناراحت و متعجب ساخت و در پاسخ بدان‌ها بیانی مفصل ایراد فرمود. از پاسخ امام می‌توان حجم دردمندی‌های حضرتش را دریافت.
منبع: موسسه مطالعات راهبردی اسلام معاصر
